فانتزی و زیرگونه‌های آن (بخش پنجم)

فانتزی نامطلوب این روزها بسیار محبوب است! از اولین نویسندگانی که به این فانتزی توجه کرد گلن کوک با مجموعه‌ی «گروهان سیاه» بود و مارتین که با «نغمه‌ی یخ و آتش» آن را تقویت نمود.

فانتزی نامطلوب به عنوان «فانتزی حماسی واقع‌گرا» یا صرفاً «فانتزی واقعی» شناخته می‌شود؛ همچنین گاهی از عنوان فانتزی گریمدارک به‌جای آن استفاده می‌شود. در فانتزی نامطلوب، معمولاً جهان به‌صورت سیاه و خشن تصویر می‌شود. از این حیث، این فانتزی شبیه به فانتزی گریمدارک است. اما هر فانتزی نامطلوبی الزاماً گریمدارک یا حماسی نیست.

بخش دوم مقاله را در سایت کتابک بخوانید: فانتزی و زیرگونه‌های آن (بخش دوم)

فانتزی نامطلوب

برای مقایسه‌ی فانتزی نامطلوب و حماسی باید یاد‌آور شویم که فانتزی حماسی یک قهرمان دارد؛ قهرمانی که وظیفه‌ای بر دوش دارد. او باید رشد کند تا بتواند وظیفه و سفرش را به‌درستی پیش ببرد. گویا در فانتزی نامطلوب، همه‌چیز عکس می‌شود: به‌جای قهرمانْ ضدقهرمان داریم که برای رسیدن به هدفش تجاوز می‌کند، مرتکبِ قتل می‌‌شود، غارت می‌کند و می‌سوزاند. جهانی که او می‌خواهد نجات دهد زشت و زننده است. به همین دلیل، از انجام دادن هیچ کاری برای رسیدن به هدفش صرف‌نظر نمی‌کند!

او همراهان بسیاری دارد که در میان راه به‌طرزی فجیع می‌میرند (البته مرگ آن‌ها به بدی مرگ قربانیان‌شان نیست)، اما سرانجام کار گروهی نه‌چندان قوی آن‌ها زندگی‌شان را نجات می‌دهد؛ بهترین نمونه برای این ژانر از فانتزی Prince of Throns اثر مارک لارنس است. آثار ابرکرامبی نیز در این زمینه مثال‌های خوبی هستند.

بخش سوم مقاله را در سایت کتابک بخوانید: فانتزی و زیرگونه‌های آن (بخش سوم)

در کتاب‌هایی که فانتزی نامطلوب‌ در آن‌ها وجود دارد، اما حماسی نیستند، باید در انتظار جهانی بود که سرشار از کثافت و بدبختی است. در این جهان، همراه با ضدقهرمان‌ها، از آدم‌های خوب نیز اعمال بدی سر می‌زند و در مقابل، گاه آدم‌‌بد‌ها کارهای خوب انجام می‌دهند! از جمله فانتزی‌های نامطلوبی که حماسی نیستند Low Town اثر دنیل پلانسکی یا کتاب‌های کی. جی. پارکر را می‌توان نام برد.

ویژگی‌های دیگر فانتزی نامطلوب

• سطح جادو: کم، اگر هم حضور دارد، جذاب نیست. نیروهای شرّی که از جادو استفاده می‌کنند به دلیل اتکا به آن از بین می‌روند!

• سطح شخصیت‌پردازی: به‌طور وسیع ابهام اخلاقی وجود دارد. قهرمانان از آدم‌بدها به دشواری تشخیص داده می‌شوند. تنها سر نخ این است که یک تن وظیفه‌ای دارد که دیگری می‌خواهد از اجرای آن جلوگیری کند. گاه تعداد کاراکتر‌ها زیاد است.

• سطح پیچیدگی طرح: مسیرهای زیادی در طرح وجود دارد که همه به دلیل ابهام اخلاقی پیچیده شده‌اند. خوانندگانی که در پی «قهرمان» هستند، بهتر است به‌جای این فانتزیْ فانتزی قهرمانانه بخوانند!

• سطح خشونت: سطح خشونت بالاست. این نکته سبب تمایز این زیرگونه از سایر زیرگونه‌های مشابه است.

زیرگونه‌های مرتبط با فانتزی نامطلوب

• فانتزی جست‌‌وجو: جست‌وجو-سفر در آن وجود دارد.

• شمشیر و جادو: تداخل این فانتزی حماسی با شمشیر و جادو سفر-جست‌وجویی اتفاقات گوناگونی را به وجود می‌آورد.

• فانتزی قهرمانانه: قهرمان معمولاً شروع‌کننده‌ی سفر-جست‌وجو هستند.

• فانتزی کسب‌تجربه: بسیاری از فانتزی‌های حماسی داستان کسب‌تجربه‌ی‌ شخصیتی جوان هستند.

• فانتزی اسطوره‌ای: اسطوره‌شناسی، افسانه‌ها و فولکلور پر از سفر-جست‌وجو است. این سفر وسیله‌ای برای پیش‌برد طرح است، اما به همان اندازه نیز ماهیت سمبلیک دارد.

فانتزی در ادبیات کودک و نوجوان

خرید کتاب فانتزی در ادبیات کودک و نوجوان

فانتزی تاریک [2]

می‌توان وحشت (horror) را با فانتزی سیاه جایگزین کرد، اما دوستداران این زیرگونه می‌توانند میان این دو تمایز قائل شوند. داستان‌های سیاه نشانه‌‌های فراطبیعی بیشتری دارند؛ بنابراین هرگاه در فضای تاریک اتفاقاتی فراطبیعی رخ داد وارد حوزه‌ی فانتزی تاریک شده‌ایم.

آنچه فانتزی تاریک را تعریف می‌کند فضای داستان است. گاه المان‌های گوتیک در آن دیده می‌شود و گاه وجوه وحشت‌ در داستان وجود دارد (یا شاید هم نداشته باشد). اما در مجموع، داستان‌های فانتزی‌ای که همه یا برخی از این عناصر را در خود داشته باشند در قالب «فانتزی تاریک» دسته‌بندی می‌شوند.

فانتزی تاریک

داستان‌های وحشت که با «وحشتِ» همراه با یک سمپاتی برخورد می‌کنند (و این ممکن است این‌طور باشد که داستان از زاویه‌دید هیولا یا خون‌آشام گفته شود) می‌توانند زیرمجموعه‌ی فانتزی تاریک قرار گیرند. فرض کنید که یک نویسنده‌ی ژانر وحشت بخواهد فانتزی بنویسد، در این صورت، نتیجه حتماً فانتزی تاریک خواهد بود!

بخش چهارم مقاله را در سایت کتابک بخوانید: فانتزی و زیرگونه‌های آن (بخش چهارم)

این داستان‌ها بیشتر داستانِ ‌کوتاه هستند تا رمان؛ علاوه بر این، از فضای داستانِ وحشت فاصله می‌گیرند و ماجراهای فراطبیعی‌تری را شامل می‌شوند. تکامل این ژانر در آن است که عنصر فراطبیعی شخصیت اصلی داستان یا قهرمان باشد.

ویژگی‌های دیگر فانتزی تاریک

• سطح جادو: برخی جادو، فراطبیعی (Paranormal) و اسرارآمیز (Occult) را مشابه تلقی می‌کنند. اما اگر کسی جادو را از دو مورد دیگر متفاوت بداند، جادوی کمی در این زیرگونه پیدا می‌کند؛ زیرا اتفاقات فراطبیعی قالب اصلی داستان را شکل می‌دهند.

• سطح شخصیت‌پردازی: در این زیرگونه، نیازی به شخصیت‌های پیچیده نیست. اما برخی شخصیت‌ها در معرض انتخاب‌های اخلاقی سخت قرار می‌گیرند.

• سطح پیچیدگی طرح: اگر پیچیدگی را با زیرطرح‌ها و چرخش‌ها بسنجیم، این زیرگونه سطح پیچیدگی کمی دارد و طرح داستان هیجان بیشتری دارد. در حقیقت، تعبیر پیچیدگیِ اتفاقات وابسته به سلیقه‌ی خواننده است.

• سطح خشونت: داستان‌های جدیدتر از خشونت ضمنی پرهیز می‌کنند و خشونت علنی دارند.

زیرگونه‌های مرتبط با فانتزی تاریک

• فانتزی فراطبیعی (paranormal fantasy)، فانتزی رمانتیک، فانتزی اسطوره‌ای و Slipstream.

فانتزی خون‌آشام [3]

بیش از یک قرن است که فانتزی خون‌آشام در ادبیات، فیلم و سریال‌های تلویزیونی محبوب شده است. اما حقیقت این است که این ژانر از قرن هجدهم وجود داشته است. این داستان‌ها بر اساس افسانه‌های قدیمی و معمولاً رومانیایی ساخته و پرداخته شده‌اند. در این داستان‌های قدیمی، به‌طور معمول، خون‌آشام‌ها در قالب نمایندگان سیاهِ شیطان نمایش داده می‌شوند. البته، پیش از این، کلیشه‌هایی وجود داشت که عموماً جذاب بودند: خون‌آشام‌ها نمی‌توانستند بازتاب خود را ببینند، صلیب و سیر نقاط ضعف آن‌ها بود، نقره و پرتوی آفتاب برای ایشان مرگ‌بار بود و...

فانتزی خون‌ شام

فانتزی‌های خون‌آشام به دلیل المان‌های قوی فراطبیعی و پس‌زمینه‌ی خون‌آلود، رابطه‌ی جنسی و مرگ شناخته‌شده هستند. اما همان‌طور که زیرگونه رشد کرده است، این ویژگی‌ها نیز تغییر یافته‌اند. با شروع قرن بیستم تعریف خون‌آشام به‌تدریج تغییر کرد. آن‌ها به قهرمانان شاعرانه تراژدی تبدیل شدند. این زیرگونه می‌تواند المان‌هایی را از سایر گونه‌ها و زیرگونه‌ها کسب کند: وحشت گوتیک، رومانس، رومانس نوجوان، درام جرم، داستان تاریخی، داستان‌های جنایی نفس‌گیر و حتی گونه‌ی کمدی.

ویژگی‌های دیگر فانتزی خون‌آشام

• سطح جادو: کم-هیچ. داستان‌های خون‌آشام بیشتر فراطبیعی‌اند تا جادویی. البته به‌تازگی خون‌آشام‌ها توانایی‌های خاصی از خود نشان‌‌ می‌دهند!

• اندیشه‌های والا و پیامدها و تأثیرات اجتماعی: متغیر. داستان‌های جدیدتر چندان با مسائل اجتماعی ادغام نمی‌شوند (بیشتر منظور داستان‌هایی است که با رومانس پُر شده‌اند و برای مخاطبان نوجوان جذاب هستند). اما برخی داستان‌های خون‌آشام در ترسیم جهان از نگاه شخص بیگانه موفق بوده‌اند؛ بیگانه‌ای که همواره طرد شده و مجبور بوده است پنهان شود.

• سطح شخصیت‌پردازی: سه نوع شخصیت در این زیرگونه وجود دارد، خون‌آشام، انسان قربانی امیال (the human object of desire) و شکارچی خون‌آشام. این زیرگونه برای مدت‌زمان طولانی وجود داشته‌ است و به این دلیل، احتمالاً شخصیت‌هایش تیپیکال شده‌اند. برخی داستان‌ها که روی محبوبیت گونه سرمایه‌گذاری می‌کنند، متأسفانه نمی‌توانند شخصیت‌ها را به‌خوبی بپرورانند. با وجود این، در برخی از آن‌ها، شخصیت‌های متقاعدکننده‌ای ساخته شده است که انگار از صفحه‌ی کاغذ بیرون می‌پرند! لازم به ذکر است که شخصیت خو‌ن‌آشام لزوماً همیشه سمپاتیک نیست؛ خون‌آشام‌ها در قالب نمایندگان شیطان تصویر می‌شدند، قاتلان بدون فکر و عاری از هرگونه شخصیت. اما حال خون‌آشام‌ها همراه با تکامل زیرگونه تغییر کرده‌اند.

• سطح پیچیدگی طرح: متغیر. سادگی یا پیچیدگی طرح به‌شدت به مخاطبان داستان وابسته است؛ برای مثال، اگر مخاطب دختران نوجوان باشد، تمرکز بر رومانس است و در نتیجه طرح ساده است. برعکس، داستان‌هایی که مخاطبانی در سطوح بیشتر دارند، طرح‌های پیچیده‌تری دارند. داستان دراکولا مجموعه‌ای از نامه‌ها و بریده‌های خبر است که مخاطب باید آن‌ها را به هم بچسباند و بدین گونه داستان را دنبال کند.

• سطح خشونت: متوسط-زیاد. بعضی داستان‌های این زیرگونه کلیشه‌ی مشعل و چنگال را دارند؛ یعنی، همان المان‌هایی که سردمدار خشونت بوده است. برخی داستان‌های دیگر بیشتر بر رابطه‌ی جنسی متمرکزند. به هر حال، وقتی موجوداتی که خون آدمی را می‌خورند در مرکز داستان قرار دارند، خشونت اجتناب‌ناپذیر است!

کتاب فانتزی

خرید کتاب فانتزی

زیرگونه‌های مرتبط با فانتزی خون‌آشام

• وقتی این زیرگونه ظهور کرد، ابتدا بخشی از گونه‌ی وحشت بود. اما به‌تازگی بیشتر به‌سمت فانتزی گرایش پیدا کرده است و از فانتزی YA و رومانس تأثیر پذیرفته است.

• فانتزی شهری: فانتزی‌های اخیر خون‌آشام با فانتزی شهری ارتباط بیشتری دارند.

• فانتزی‌ تاریخی: بسیاری از نویسندگانْ داستان‌ خون‌آشامی خود را در محیط تاریخی بنا می‌کنند و به‌جای بازگویی تاریخ همراه با جادو، آن را با خون‌آشام‌های فراطبیعی بازگو می‌کنند.

• فانتزی فراطبیعی: فانتزی فراطبیعی در محیطی شهری با موجوداتی همچون خون‌آشام‌ها، گرگینه‌ها و جادوگران رخ می‌دهد. فانتزی فراطبیعی انشعابی از فانتزی شهری با تکیه بر المان‌های فراطبیعی است.

فانتزی شهری [4]

عمده مفهوم این زیرگونه از طریق محیط داستانی تعریف می‌شود که محیطی شهری و به‌طور معمول، در زمان‌ معاصر و روی زمین است، نه در جهانی فانتاستیک. در این داستان‌ها، موجودات و المان‌های فراطبیعی حضور دارند. در عین حال، فانتزی شهری بیشتر ترکیبی از سایر زیرگونه‌هاست تا اینکه خودش تعریفی منسجم داشته باشد. فضای این زیرگونه معمولاً شبیه داستان‌های جنایی است، اما المان‌های رمز‌و‌راز، رومانس، وحشت و فانتزی نیز در آن وجود دارد. در قالب یک زیرگونه‌ی فانتزی، فانتزی شهری بسیار محبوب است، اما فانتزی جدیدی نیز محسوب می‌شود. (این زیرگونه در دهه‌ی ۱۹۹۰ پدیدار شد.)

فانتزی شهری

ویژگی‌های دیگر فانتزی شهری

• سطح جادو: متغیر. جادو ممکن است بخشی از فانتزی شهری باشد (یا نباشد). اگر جادو وجود داشته باشد، با آن جادویی که در زیرگونه‌های کلاسیک یافت می‌شود متفاوت است؛ زیرا قرار است در همین جهان اتفاق بیفتد. به همین دلیل، جادو یا اتفاقی پذیرفته‌شده است یا چیزی جدید یا رازی به‌شدت پنهان.

• اندیشه‌های والا و پیامدها و تأثیرات اجتماعی: متغیر. به‌طور معمول گفته می‌شود که فانتزی شهری گریزنده است و به همین دلیل هم عمق زیادی ندارد. اما با توجه به تطبیق‌پذیری‌اش، گاه نظرات عمیقی درباره‌ی جامعه در آن یافت می‌شود.

• سطح شخصیت‌پردازی: متغیر. کاراکتر تیپیکال در این زیرگونه وجود ندارد. محور داستان ممکن است شخصیت‌ها باشند (یا نباشند).

• سطح پیچیدگی طرح: متغیر. این زیرگونه بسیار انعطاف‌پذیر است.

• سطح خشونت: متغیر. فانتزی شهری حاوی خشونت است، اما خشونت در این زیرگونه الزامی نیست. نویسندگان آزاد هستند هر مقدار که می‌خواهند خشونت وارد داستان کنند.

زیرگونه‌های مرتبط با فانتزی شهری

• فانتزی YA و هر زیرگونه‌ی دیگر؛ زیرا فانتزی شهری بسیار وسیع و انعطاف‌پذیر است و به ‌ذاتِ خود از بعضی المان‌های سایر زیرگونه‌ها استفاده می‌کند.

فانتزی معاصر [5]

این زیرگونه را از طریق نامش می‌توان شناخت: همان دنیای واقعی در زمان حال که برخی عناصر فانتزی و استعاری به آن اضافه شده است. عناصر فانتزی مرسوم در این زیرگونه وجود دارد، اما به‌طور معمول برای دنیای مدرن بازتولید شده‌اند.

داستان‌های این زیرگونه معمولاً با صحنه‌هایی که به نظر معمولی و روزمره می‌رسند، شروع می‌شود. سپس عناصر جادویی و فراطبیعی به خواننده نشان داده می‌شود و خواننده را به دنیای درون داستان می‌کشد. در این زیرگونه، نویسنده‌ با انتظارات خواننده بازی می‌کند و او را با داستان همراه می‌سازد. در واقع، در این زیرگونه ارتباط احساسی خوبی بین خواننده و داستان برقرار می‌شود.

فانتزی معاصر

ویژگی‌های دیگر فانتزی معاصر

• سطح جادو: متغیر. تعیین سطح جادو برای این زیرگونه اندکی مشکل است. جادوی زیاد باعث می‌شود که دنیای داستان غیرواقعی جلوه کند و جادوی کم حس اعجاب ایجاد نمی‌کند یا قصه‌گو را غیرقابل اعتماد جلوه می‌دهد. همان‌طور که گفته شد در فانتزی معاصر، با انتظارات خواننده بازی می‌شود و جادو یکی از شیوه‌های مورد استفاده در این زمینه است. از طرفی، به‌طور معمول، جادو از دید دنیای غیرجادویی پنهان است. البته این بدان معنا نیست که جادو عجیب و قوی نیست، بلکه به این معنی است که هرکسی درباره‌ی آن نمی‌داند. در نهایت، هرچند جادو پنهان است، از منطقی خاص برخوردار است و با ساختار جهان داستانی هم‌خوانی دارد.

• اندیشه‌های والا و پیامدها و تأثیرات اجتماعی: متوسط تا زیاد. از آنجا که این داستان‌ها در بستر دنیای معاصر اتفاق می‌افتند و نظامی ساده‌تر دارند، برای نویسنده راحت‌تر است که در حین داستان نظرات اجتماعی خود را بیان کند؛ برای مثال، در داستان هری‌پاتر، هری از دنیای واقعی به دنیای جادویی وارد می‌شود و در آنجا با مشکلاتی مشابه با آنچه در دنیای واقعی رخ می‌دهد مواجه شده، درصدد حل آن‌ها برمی‌آید. از این طریق، نویسنده‌ می‌تواند درباره‌ی مشکلات دنیای معاصر نظر بدهد. البته این بدین معنی نیست که تمامی فانتزی‌های معاصر مفاهیم فلسفی و اجتماعی دارند. اما می‌توان گفت که این زیرگونه ظرفیت خوبی برای بیان چنین مفاهیمی دارد.

• سطح شخصیت‌پردازی: متوسط تا زیاد. در این زیرگونه، بیشتر شخصیت‌ها خاکستری‌اند و کمتر الگوی قهرمان-شر دیده می‌شود. در حقیقت، محدود‌ه‌ی وسیع‌تری از شخصیت‌ها وجود دارد و شخصیت‌ها خاص‌تر هستند؛ برای مثال، احتمال دارد که یک دانشجوی شیمی مشغول یادگیری جادو باشد. این اتفاق باعث می‌شود که شخصیتی متفاوت و جدید در داستان به وجود بیاید؛ همچنین چنین شخصیتی برای خواننده آشناتر است؛ زیرا دانشجوی شیمی شخصیتی آشنا در دنیای واقعی است.

• سطح پیچیدگی طرح: متوسط تا زیاد. برتری فانتزی معاصر نسبت‌به زیرگونه‌های قدیمی‌تر در این است که فانتزی معاصر منطقی ذاتی دارد. ساختاری آشنا در داستان وجود دارد که طرح‌ را پربارتر کند؛ هرچند که شاید این ساختار اندکی با جادو تغییر کند، در کل همه‌چیز حسی واقعی و باورپذیر دارد.

• سطح خشونت: متغیر. خشونت مؤلفه‌ی اصلی این زیرگونه نیست. داستان‌های خشن در این زیرگونه پیدا می‌شوند، اما لزوماً همه‌ی داستان‌ها عنصر خشونت ندارند.

زیرگونه‌های مرتبط با فانتزی معاصر

• فانتزی شهری: فانتزی شهری زیرمجموعه‌ای از فانتزی معاصر است که در آن نظام داستان در فضای شهری اتفاق می‌افتد.

• فانتزی YA: بیشتر فانتزی‌هایی که برای نوجوانان نوشته می‌شوند، فانتزی معاصر هستند.

• فانتزی اسطوره‌ای (mythic fantasy): برخی داستان‌های فانتزی معاصر المان‌های اسطوری‌ای دارند.

• رئالیسم جادویی: فانتزی معاصر گاه با عنوان رئالیسم جادویی شناخته می‌شود؛ زیرا هردوی آن‌ها این حس را به وجود می‌آورند که جادو و فراطبیعت در بطن دنیای واقعی و منطقی نهفته شده است.

فانتزی پارانُرمال [6]

این زیرگونه را می‌توان نسخه‌ی فانتزیِ رمان ماجراجویی کلاسیک (classic advanture novel) دانست؛ در فانتزی‌های سینمایی بسیار محبوب شده است و داستان‌هایی را که معمولاً زیرمجموعه‌ی فانتزی شهری‌اند در بر می‌گیرد.
داستان مرسوم فانتزی پارانرمال به این صورت است: زندگی شهری چیز‌های عادی و خوبی را نشان می‌دهد؛ مانند غذا، مُد، هتل‌ها، رستوران‌ها و زندگی شبانه. قهرمانان‌ داستان از این زندگی لذت می‌برند، اما گاه این خوشی را هیولاهای ساکن در شهر خراب می‌‌کنند. قهرمانان داستان معمولاً قدرت‌هایی جادویی دارند و می‌توانند با این نیروهای شر مبارزه کنند. در این داستان‌های ماجراجویانه، بحرانی که پیش می‌آید از بین نمی‌رود تا اینکه مشکل حل شود.

فانتزی پارانرمال